Kilka setek ras koni istniejących na świecie powstało dzięki łatwemu dostosowywaniu się tych zwierząt do różnorodnych warunków środowiskowych. Stąd spotyka się je niemal we wszystkich regionach świata. Jednak wpływ warunków przyrodniczych na powstawanie rasy to tylko jedna strona medalu. Praca hodowlana człowieka i wymagania użytkowników koni – to jego druga strona.
Pojęcie rasy
Ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (Dz. U. z dnia 24 lipca 2007 r.) określa rasę jako „populację zwierząt gospodarskich w obrębie gatunku o wspólnym pochodzeniu, charakteryzujących się przekazywaniem potomstwu określonego zespołu cech”. Przy czym zwierzę hodowlane czystorasowe w przypadku koniowatych ta sama ustawa określa jako „zwierzę pochodzące co najmniej od dwóch pokoleń przodków wpisanych do księgi hodowlanej danej rasy lub ras biorących udział w doskonaleniu tej rasy, które spełnia wymagania wpisu do księgi hodowlanej”.
„Leksykon terminów z zakresu genetyki i hodowli zwierząt” wydany przez Polskie Towarzystwo Zootechniczne (Warszawa, 1994) ten sam termin uznaje za jednostkę klasyfikacji wewnątrzgatunkowej, którą reprezentuje „liczna grupa rozwojowa osobników, mająca swoją historię pochodzenia i doskonalenia, przystosowana do aktualnych warunków bytowania, spokrewniona przez wspólnego (wspólnych) przodka (przodków), różniąca się od innych grup częstością występowania określonych genów wyznaczających charakterystyczne morfologiczne i fizjologiczne cechy (uznane za rasowe) i o właściwym tylko dla niej zakresie zmienności genetycznej determinowanej selekcją sztuczną (zootechniczną)”. Według Leksykonu okres tworzenia nowej rasy koni trwa 25 – 50 lat.
Oba określenia daleko od siebie odbiegają. Poza niewieloma przypadkami (konie pełnej krwi angielskiej i czystej krwi arabskiej, rasy amatorskie czy zachowawcze, jak koniki polskie czy hucuły) leksykalne pojęcie rasy trudno przypisać innym tworom określanych tym mianem. Nawet tak hermetyczne do niedawna związki hodowlane jak hanowerski i holsztyński dopuszczają użycie koni hodowli innych ras półkrwi uznanych za przydatne w realizacji celu hodowlanego związku. Zostało to wymuszone działaniami rynkowymi i konkurencją młodych, prężnie rozwijających się związków hodowlanych (rasowych ?) jak KWPN, BWP, sBs i innych tego typu.
Skąd się wzięły rasy koni?
Kilka setek ras koni istniejących na świecie powstało dzięki łatwemu dostosowywaniu się tych zwierząt do różnorodnych warunków środowiskowych. Stąd spotyka się je niemal we wszystkich regionach świata. Jednak wpływ warunków przyrodniczych na powstawanie rasy to tylko jedna strona medalu. Praca hodowlana człowieka i wymagania użytkowników koni to jego druga strona.
Każdy rodzaj wykorzystania wymaga określonego typu konia, spełniającego kryteria określone tym sposobem użytkowania. Na te kryteria składa się kombinacja cech, które muszą być przekazywane na potomstwo w procesie hodowli. Zbiór tych kryteriów – cech, określa rasę.
Do niedawna kryteria te były statyczne a ich ocena subiektywna i często niedostosowana do warunków społecznych i ekonomicznych, obowiązujących aktualnie w hodowli i użytkowaniu. Stąd szereg ras jest niedostosowanych do potrzeb użytkownika i często zasila grupę tzw. ras zagrożonych, które wspomniany wyżej Leksykon określa jako „populację zwierząt gospodarskich danej rasy, której niska lub malejąca liczebność stwarza zagrożenie jej wyginięcia”. Pojęcie rasy trzeba rozumieć dynamicznie, podobnie jak same rasy, które zmieniają się zależnie od wymagań użytkownika.
Podział ras
Kilkaset istniejących ras dzieli się na różne sposoby. U nas najczęstszy jest podział na trzy grupy, które charakteryzują specyficzne cechy budowy oraz właściwości koni – na rasy gorącokrwiste, zimnokrwiste i prymitywne.
Konie ras gorącokrwistych to konie późno dojrzewające, o budowie i cechach wewnętrznych pozwalających na swobodny ruch i pracę w szybkim tempie, o pobudliwym układzie nerwowym, żywym temperamencie, charakteryzujące się suchością tkanki i dobrym umięśnieniem. Reprezentują głównie wierzchowy typ użytkowy lecz również wszechstronnie użytkowy (wierzchowo-zaprzęgowy) i zaprzęgowy.
Konie ras zimnokrwistych to konie wcześnie dojrzewające o dużej masie ciała, obfitym i silnie otłuszczonym umięśnieniu, małej pobudliwości i spokojnym temperamencie, charakteryzujące się limfatycznością tkanek. Pracują w powolnym tempie głównie w stępie i kłusie, jako zwierzęta pociągowe.
Konie ras prymitywnych to konie powstałe przy dominującym wpływie lokalnych warunków przyrodniczych, przy niewielkim udziale pracy hodowlanej człowieka. Charakteryzuje je wiele cech koni pierwotnych jak: niewielki wzrost i masa ciała, żywotność, dobra zdrowotność, dobre wykorzystanie paszy. Programy hodowlane krajowych ras koni prymitywnych – hucułów i koników polskich, koncentrują się głównie na zachowaniu cennych zalet tych ras oraz minimalizowaniu niebezpieczeństw chowu w pokrewieństwie w tych małych populacjach.
Istnieją też inne podziały ras. Warto tu przytoczyć podział dzielący rasy koni użytkowanych pod siodłem na dwie kategorie:
– Konie wyścigowe: konie pełnej krwi i kłusaki, które nie mają zdefiniowanego standardu pokrojowego, a w selekcji liczy się w zasadzie tylko dzielność wyścigowa. To najlepszy przykład dostosowania rasy do typowego dla niej rodzaju użytkowania.
– Konie wierzchowe: bardzo zróżnicowane co do natury, pochodzenia i standardu pokrojowego, obejmujące zarówno konie arabskie, sportowe konie półkrwi różnych ras jak i kuce wierzchowe. We współczesnej hodowli koni wierzchowych to sport określa stawiane im wymagania, a hodowla stara się je wypełnić. W dalszym ciągu powstają więc nowe organizacje hodowlane.Ich celem jest usatysfakcjonowanie hodowców i rosnącej rzeszy jeźdźców. Natomiast tradycyjne, lokalne rasy koni straciły już swoją tożsamość lokalną, gdyż te same geny są rozprzestrzenione po całym świecie. Analizując rodowody czołowych koni ujeżdżeniowych i skoczków, niezależnie od miejsca urodzenia, stwierdza się jedynie geny z tradycyjnych, specjalistycznych populacji końskich, głównie z Francji i Niemiec.
Globalizacja hodowli
Tak więc, mimo istnienia różnych ras o tradycyjnych nazwach i wspaniałej historii hodowlanej, współczesne europejskie rasy koni półkrwi reprezentują zbliżone cechy pokrojowe, podobny wygląd i typ użytkowy. Tradycja hodowli koni sportowych wyszła poza ramy regionu czy państwa w związku z globalizacją hodowli, konsekwencją czego jest ujednolicenie cech poszczególnych ras.
Poszczególne związki hodowlane dążą do produkowania koni o dobrych cechach jezdności, kalibrze, wielkości, sile i elegancji, zdolnych do konkurowania z sukcesem w sporcie jeździeckim. Zwłaszcza w ujeżdżeniu i skokach przez przeszkody.
Prawodawstwo Unii Europejskiej sprzyja liberalizacji obrotu materiałem hodowlanym między krajami członkowskimi. Rozwój inseminacji i innych metod biotechnologii rozrodu oraz zasady wolnej konkurencji i akceptacji wszystkich ras we wszystkich krajach członkowskich spowodowały, że krzyżowanie stało się częstsze i łatwiejsze w europejskiej hodowli koni sportowych, zacierając różnice miedzy tradycyjnymi rasami koni półkrwi. Liberalizacja legislacji w hodowli zwierząt w Unii Europejskiej oraz rosnące zróżnicowanie kierunków użytkowania koni, doprowadziło do stałego wzrostu liczby ras koni i organizacji prowadzących rejestry hodowlane. W 1995 roku w Niemczech działało 26 rejestrów hodowlanych, w 2001 było ich 27, a w 2006 – 37 przy czym część z nich odpowiadała za więcej niż jedną rasę. Liczba ras reprezentowanych przez wymienione organizacje wynosiła w Niemczech w 1995 roku ok. 85, a w roku 2006 – 100. Liczba uznanych rejestrów hodowlanych w 2006 roku wynosiła w Szwecji 35 organizacji, w Austrii 29 i po 27 w Belgii i Holandii.
Tendencji powstawania dużej liczby mało licznych ras, towarzyszy międzynarodowa ekspansja dużych i od dawna ustabilizowanych ras koni z zachodniej Europy do innych krajów. Łączy się z tym tworzenie międzynarodowych związków hodowlanych tych ras. Przykładem rozprzestrzeniania się rejestrów hodowlanych może być rasa lipicka która posiada 18 uznanych związków lub rejestrów hodowlanych w 12 krajach Unii – mimo, że nie jest to rasa typowo sportowa. Mało licznym, lokalnym rasom zwłaszcza w małych krajach trudno jest niezależnie realizować swoje programy hodowlane. Jeśli nie będą w stanie dostosować się do wymagań rynku, będą stopniowo wypierane przez rasy wyspecjalizowane w użytkowaniu sportowym i rekreacji.
Wyróżniające się klasą sportową tradycyjne rasy półkrwi to konie hanowerskie, holsztyńskie i selle français. Pomimo pewnej odrębności genetycznej pozostają one mimo wszystko hodowlami „otwartymi”, dopuszczającymi udział koni innych ras do doskonalenia. Inne rasy regionalnego pochodzenia jak Westfalska, Oldenburska, holenderskie konie sportowe, półkrew szwedzka, duńska, belgijska są pochodnymi wymienionych trzech typów wyjściowych i w jeszcze większym stopniu dopuszczają krzyżowanie międzyrasowe jako metodę doskonalenia.
Pod względem przestrzegania kanonów czystości rasowej można wyróżnić trzy typy ras:
1. Prowadzące stosunkowo restrykcyjną politykę hodowlaną, jak np. selle français, angloarabska, trakeńska.
2. Prowadzące w miarę liberalną politykę jak np. rasa hanowerska czy holsztyńska
3. Prowadzące bardzo liberalną politykę, jak np. księga KWPN, belgijska, szwedzka czy duński koń gorącokrwisty.
Jak widać, na większą lub mniejszą liberalizację polityki hodowlanej pozwalają sobie związki hodowlane o długich tradycjach i uznanych wynikach hodowlanych. Organizacje dążące do bardzo szybkiego osiągnięcia postępu hodowlanego stosują bardzo liberalną politykę hodowlaną otwartą na krzyżowanie różnych ras.
Jak powstawały rasy koni półkrwi?
Rasy koni półkrwi zaczęły się wyodrębniać w XV wieku, zaś systematyczna hodowla i system rejestracji hodowlanej rozwinął się na przełomie XVII i XVIII w. W tym okresie kształtowała się rasa pełnej krwi, zaś okres od pierwszej połowy XVII w. do pierwszej ćwierci XIX w. to jej intensywna ewolucja, w której wyniku koń pełnej krwi pojawił się w takim kształcie, jaki dziś znamy. Ze względu na wpływ wczesnych koni pełnej krwi jak Eclipse, Herod i Matchem na najważniejsze rasy koni gorącokrwistych, które w większości powstały w Europie Północnej, rasy te dzielą tych samych założycieli z pełną krwią – są nimi Godolphin Arabian, Darley Arabian i Byerley Turk.
Rasy powstawały w zależności od lokalnych potrzeb na konie. Państwa europejskie ustanawiały stadniny i stada państwowe dla zapewnienia dostaw odpowiednich koni dla wojska. Miały one wówczas strategiczne znaczenie dla obronny suwerenności kraju lub poszerzania jego ekspansji. W czasach pokoju hodowla i handel końmi stanowiły dochodowy interes. Państwo subsydiowało hodowlę koni poprzez oferowanie państwowych reproduktorów w stadach do krycia klaczy, głównie własności rolników – hodowców. Ci z kolei używali potomstwo klaczy do pracy pociągowej lub sprzedawało je jako remonty wojskowe i konie zaprzęgowe.
Przez lata, cechy regionalnych ras europejskich utwierdzały się. Księgi stadne, ufundowane często jeszcze przez monarchów z dawnych lat, wciąż rejestrują konie, jednak znajdują się teraz pod kontrolą związków hodowlanych, a te utrzymują wysoki standard swoich koni poprzez surową selekcję koni hodowlanych. Wszystko po to, by zachować opłacalność produkcji koni i możliwości ich zbytu przez zrzeszonych w związku hodowców. Dlatego to przydatność koni do sportu wyczynowego jest dziś najważniejsza a nie względy czystości pochodzenia. Obecnie hodowcy konsekwentnie dążą do poprawy dzielności swych koni utrzymując tradycję mniej lub bardziej „otwartych ksiąg stadnych”, dopuszczających krzyżowanie przy użyciu wybranych reproduktorów innych ras. Fakt „otwartych” ksiąg powoduje także, że prócz ogólnego podobieństwa koni danej rasy, poszczególne osobniki mogą reprezentować odmienny typ zależnie od konkurencji do jakiej były przeznaczane (np. ciężki typ silnych koni hanowerskich i lżejszy, bardziej nowoczesny jak Weltmeyer (Word Cup I – Anka (Absatz)), z dużym dolewem trakena (Seper Idem po stronie ojca i Abglanz po stronie matki) jak i koni pełnej krwi (Marabou po stronie ojca i Alderschild – matki ).
Nawet „zamknięta” księga trakeńska dopuszcza użycie, oprócz koni pełnej krwi angielskiej i czystej krwi arabskiej, także reproduktory angloarabskie. W hodowli koni półkrwi różnych ras, najczęściej stosowany jest dolew pełnej krwi angielskiej, poszerzający pulę genową danej rasy, poprawiający dzielność, wytrzymałość, szybkość, szlachetność, jakość tkanki, elegancję.
W hodowli koni sportowych niezwykle istotne są linie męskie z uwagi na fakt, że łączy się je z produkowaniem określonych cech dzielności. Pochodzenie konia z konkretnej linii nie jest gwarancją sukcesu w hodowli, może być jednak uważana za wskaźnik potencjalnych możliwości. W opisie pochodzenia podaje się zwykle nazwę ojca konia, ojca matki i pradziadka ze strony matki (np. World Cup I – Woermann – Sender – Lugano I).
Powyższy tekst pochodzi z przygotowywanej do druku książki na temat hodowli koni.